یوگا به معنی وحدت جسم و روان از 3 تا 5 هزار سال پيش به عنوان طب سنتي مشرق زمين مورد استفاده بوده و اخيراً بعنوان طب مكمل و جايگزين در درمان بيماريها در كشورهاي غربي نيز بكار گرفته شده و مطالعات بسيار زيادي درمورد نحوه عملكرد فيزيولوژيك و اثرات مثبت آن در بيماري ها و اختلالات سلامتي انجام شده است. مطالعه حاضر براي اولين بار در ايران با هدف ارزيابي اثرات تمرينات يوگا در سلامت جسمي، رواني و اجتماعي صورت پذيرفته است .

طب مكمل يا جايگزين به دستهاي از درمانها و مداخلات درماني گفته ميشود كه در طب مدرن مطرح نبوده است. يوگا كلمه ای سانسكريت و به معني وحدت و يگانگي ذهن و جسم ميباشد كه از 5 هزار سال قبل در جوامع شرقي مورد استفاده بوده است و اخيراً مورد توجه زياد كشورهای غربی قرار گرفته بطوری كه در ايالات متحده آمريكا يكی از مهمترين روشهای طب مكمل محسوب ميشود .

يوگا به مجموعه ای از تمرينات فيزيكی وضعيت گزينی (آسانا)، تمرينات كنترل شدة تنفسی (پراناياما) و تمرينات رهاسازی و تن آرامي (شاواسانا) گفته ميشود.

در منابع علمي، بيش از 800 مقاله در مورد منافع و اثرات مثبت يوگا به ثبت رسيده است. اين اثرات در كارآزمايي های كنترل شده بالينی در بسياری از بيماری ها مثل: سندرم كارپال تانل، مالتي پل اسكلروز، آسم ، سل ريوي ، سندرم روده تحريک پذير، نفوم ، افسردگی خفيف ، پرفشاری خون ، اعتياد به مواد مخدر ، استئوآرتريت و دردهاي مزمن كمری اثرات بهبود بيماران ديده شده است. همچنين در مقالات مروري متعدد نيز اين اثرات گزارش
شده است. منجمله در بيماريهاي قلبي – ريوي ، توانبخشي بيماران پس از سكتة قلبي ، سندرم يائسگي و بالاخره در مطالعات اصيل بر روي AIDS / HIV ، بيماران مبتلا به سرطان، بيماران رواني، ديابت ، بيماريهای قلبی – عروقی ، بهبودی بيماران پس از انجام تمرينات يوگا بررسی و گزارش شده است. اگرچه بررسي های زيادی در مورد اثرات يوگا در بهبودی بيماران صورت گرفته است، اما مطالعات اندكي به اين اثرات در مردم سالم پرداخته اند و در ايران هيچ مطالعه ای نه در بيماران و نه در افراد سالم در دست نميباشد.
به دلايل فوق الذكر پژوهشگران طرح حاضر بر آن شدند تا با طراحی يك مطالعه مداخله ای، احساس سلامتی را قبل و بعد از تمرينات يوگا در افراد سالم بررسي كنند.

پژوهش حاضر مطالعه ای شبه تجربی ميباشد و جمعيت تحت مطالعه را داوطلبين شركت در كلاسهای يوگا تشكيل داده اند. اطلاع رسانی به اين افراد از طريق فراخوان در روزنامه های كثيرالانتشار محلی در چند نوبت و از طرف انجمن يوگا كه در جهاد دانشگاهی شيراز فعاليت دارد، صورت پذيرفت. افراد داوطلب به شرط سلامت جسمی و روانی و نداشتن هيچگونه سابقه قبلی بيماری به مطالعه وارد شدند.

پس از توجيه افراد در مورد مطالعه و گرفتن رضايت از آنها، درخواست شد تا ضمن ثبت نام، فرمهای پرسشنامه را به صورت خود ايفاد تكميل كنند. اين پرسشنامه كه در دو قسمت عمومی شامل مشخصات دموگرافيك (سن، جنس، سطح تحصيلات) و قسمت اختصاصی شامل سؤالات مربوط به پرسشنامة -36SF طراحی شده بود، بين داوطلبان توزيع گرديد. داوطلبان به دو گروه زن و مرد و هر گروه به كلاسهای حدود 20 نفري تقسيم شدند و توسط يك نفر مربي مجرب زن و يک نفر مربی مرد، دو جلسه در هفته و بمدت 6 ماه تحت تعليمات هاتا يوگا قرار گرفتند. هر جلسه 1/5 ساعته شامل 10 دقيقه تمرينات تنفسی، 15 دقيقه تمرينات آرام جسمی، 50 دقيقه تمرينات وضعيت گزينی و 15 تا 20 دقيقه تمرينات رهاسازی و تن آرامي بود كه به تدريج تمرينات پيچيده تر گرديدند.

در پايان، پرسشنامه هاي -36SF كه دارای 36 گويه سلامتی ميباشد، مجدداً توسط شركت كنندگان تكميل گرديد. اين پرسشنامه، بين المللي و معتبر بوده و روايی و پايایی پرسشنامه اصلی و همچنين ترجمه فارسی آن تأييد شده است .

پرسشنامه در دو مؤلفه كلی و در هشت بعد مرتبط با سلامت جسمی و روانی به ارزيابی كيفيت زندگی افراد ميپردازد. مؤلفه سلامت كلی جسمی خود شامل چهار بعد عملكرد جسمی، محدوديتهای جسمی، درد جسمی و سلامت عمومی، می باشد. مؤلفه سلامت كلی روانی به چهار بعد تقسيم ميشود: سرزندگی، عملكرد اجتماعی، محدوديت های هيجانی و سلامت روانی. اطلاعات مربوط به قبل و بعد از تمرينات يوگا در شركت كنندگان، با كمك نرم افزار SPSS مورد تجزيه وتحليل قرار گرفت و جهت انجام آن از آزمون های آماری گرديد استفاده One Way ANOVA و Paired t-test و سطح معنی داری 0/05 در نظر گرفته شد.

در كل، 112 نفر داوطلب شركت در كلاسها شدند كه از اين تعداد، 107 نفر (44 مرد و 63 زن) تا آخر دوره طرح را همراهی كرده و پرسشنامه ها را قبل و بعد از دوره تكميل نمودند (ميزان پاسخدهی %95/5). داوطلبان بر اساس سن به چهار گروه تقسيم شدند: كمتر از 25 سال (%23/1)، 25-34 سال (%38/5) و 35-44 سال (%24) و بيشتر از 44 سال (%14/4) ميانگين سنی آنها 32/98 سال (انحراف معيار 7) با حداكثر 55 و حداقل 18 سال بود و سه نفر سن خود را ذكر نكرده بودند.

از 106 نفری كه سطح تحصيلات خود را ذكر كرده بودند، 16 نفر (%15/10) زير ديپلم، 35 نفر (%50) دارای مدرك ديپلم و 37 نفر (%34/9) دارای تحصيلات دانشگاهی بودند. نتايج مقايسه داده ها قبل و بعد از انجام تمرينات يوگا نشان دهنده بهبود همه ابعاد هشت گانه سلامت و نيز در دو خلاصه مؤلفه سلامت در آزمودنی ها بود .

ارتباط تنگاتنگ ذهن و بدن از مدتها پيش روشن بوده است و هدف يوگا به عنوان يك فلسفه زندگی مشرق زمين به تعادل رسانيدن اين دو بوده و با افزايش توان سازگاری دستگاه های روانی، عصبی، ايمنی، شناختی و تعديل سيستم عصبی خودكار و افزايش پايداری جسمی و مقاومت بدن و تعديل سيستم ايمنی بر افزايش كيفيت زندگي و احساس سلامت كلی بدن تأثير ميگذارد. يوگا مجموعه ای از شيوهه ای مداخله ای فيزيكی، روانی، معنوی و اجتماعی بوده و برخورد كل نگرانه و نظام مند با نيازهای انسان را فراهم می آورد. تمرينات جسمي و تنفسي يوگا، انعطافپذيري و قدرت عضلاني را افزايش ميدهد، گردش خون و جذب اكسيژن و عملكرد سيستم هرمونی را بهبود ميبخشد. بعلاوه آرامسازی و رهاسازی مديتيشن در يوگا به تثبيت كردنذسيستم عصبی اتونوميك و كنترل عواطف همگی به بهبود احساس سلامتی در فرد می انجامد .

يافته های فوق توجيه كننده اثرات مثبت مطالعه حاضر در هر دو جنس در هر سطح تحصيلی و در همه گروههای سنی و در تمامی ابعاد سلامت جسمی، روانی و اجتماعی ميباشد.
به طور كلی نويسندگان چنين نتيجه گيری مينمايند كه يوگا به عنوان معرفتي جامع نگر برای بهبود وضع سلامت جسمی، روانی و اجتماعی و ارتقاء احساس سلامتی افراد سالم بايستی در آموزشهای پزشكی جامعه نگر مد نظر قرار گيرد.
با توجه به محدوديت پژوهش حاضر مبنی بر نبود گروه كنترل، مطالعات كارآزمايی بالينی كنترل دار در آينده برای روشن شدن بيشتر اين اثرات پيشنهاد ميگردد.

 مجله پزشکی هرمزگان