– طرح مبحث :

امــروزه فعاليتهــاي حمــل ونقــل، رفــت و آمــدها و ارتباطات به ميزان زيادي تغيير كـرده و ايـن تغييـرات بدون توجه به شرايط زيست محيطي و محيط مطلوب انساني بوده است. به گونه اي كه مشكلات زيـادي را به ويژه از لحاظ حمل و نقل براي انسانها فراهم آورده است.در صـورتي كـه در گذشـته طراحـي مسـير هـا، فضاها و ارتباطات مكاني به گونه اي بوده كه اهميـت ويژه اي به انسانها به عنوان استفاده كنندگان اصـلي از معابر و مسـيرها داده و حـداكثر شـرايط و ضـوابط را براي ارتباطات و حمل و نقـل انسـاني (پيـاده روي و دوچرخه سواري) در نظر داشته است. در واقع در اثـر گسترش اتومبيل و وسايل نقليه موتوري بعد از انقلاب صنعتي، گسترش جاده هـا، مسـير هـا و معـابر بـرون
شهري و درون شهري بدون در نظر گـرفتن شـرايط و معيارهايي كه اساس آن انسان و طبيعت باشد،صـورت گرفته و بـه مـرور زمـان مشـكلات پيچيـده اي را در شبكه حمل و نقل و عبور و مرور شهري بـه ويـژه در شهرهاي بزرگ و مراكزشهري ايجاد كرده اسـت.يكـي از راهكارهايي كـه در كشـور هـاي توسـعه يافتـه بـه مرحله اجرا درآمده است ايجاد مسـير هـاي دوچرخـه سواري در كنار ساير مسير هاي حمل و نقل عمومي و شخصي مي باشد، كه توانسته است نقش قابل توجهي در كاهش معضلات حمل و نقل داشـته باشـد.لـذا در اين پژوهش سـعي شـده اسـت كـه بـراي احـداث و طراحي مسير هاي دوچرخه سواري معيارهاي اساسـي و صحيح ارائـه گـردد تـا بـر اسـاس معيارهـاي لازم،
طراحي مسيرها با حداقل مشكلات روبرو بوده و بهره برداري بهينه و مناسب صورت گيرد.

– اهميت و ضرورت پژوهش :

با توجه به مشكل اصلي كـه امـروزه در حمـل ونقـل شهري مشهود اسـت طراحـي مسـير هـاي دوچرخـه سواري و در نظر گرفتن معيارهاي استاندارد و صحيح در بافت هاي مختلف محيط هاي شهري بـه ويـژه در بافتهاي مركزي شهر و برنامه ريزي فرهنگي در جهـت استفاده از دوچرخه به عنوان يك وسيله حمـل ونقـل در مسير هاي اصلي و فرعـي شـهرها و منـاطق ديگـر غالبا مي تواند بسياري از مشـكلات ناشـي از تـردد و ترافيك هاي سنگين درون شهري را كاهش دهد و بـا برنامه ريزي كوتاه مدت و بلند مدت، آرامـش واقعـي در رفت و آمدهاي شهري را بـراي انسـان بـه ارمغـان آورد.همچنين آلودگي هاي هوا و بيماري هاي زيـادي كه به تبع استفاده از سوختهاي فسيلي در وسايل نقليـه
موتوري مصرف مي شود را تاحد قابل توجهي كاهش داد. نكته قابل توجه آن است كه استفاده از دوچرخه و گسترش دوچرخه سواري در سـطح شـهرها نيـاز بـه سرمايه گذاري هاي هنگفـت نداشـته و مـي توانـد بـا منطبق بودن با شرايط اقتصادي و اجتماعي جامعـه در
خدمت سيستم حمل و نقـل قـرار گرفتـه و از تـراكم وسايل نقليه موتوري بر مناطق شهري بكاهد و نيـز بـا تشويق دوچرخه سواري و برنامه ريزي هاي لازم وبـا در نظر گرفتن معيارهـاي مناسـب طراحـي مسـيرهاي دوچرخه سواري به عنوان الگويي در طراحي وبرنامـه ريزي هاي شهري و شهرسـازي مـورد اسـتفاده قـرار گيرد.

– سوالات :

1. معيارهاي مناسب، در طراحي مسير هـاي دوچرخـه در مناطق مختلف كدام اند؟

2. چه عواملي در گسترش دوچرخه سواري به ويژه در شهرها و مراكز شهري مهم ترند؟

– فرضيات :

1. معيارهاي اصولي و صحيح براي طراحي مسير هـاي دوچرخه سواري در مناطق مختلف رعايت نمي شود.

2. براي گسترش و تشـويق دوچرخـه سـواري برنامـه ريزي مناسبي صورت نمي گيرد.

– اهداف پژوهش :

گسترش حمل و نقل متناسب با بافتهاي متنوع شـهري و در نظر گرفتن جوانب مختلف محيط شهري به ويژه در كلان شهر ها يكي از اهداف شهر سـازان و برنامـه ريزان شهري مي باشد. گسترش مسير هـاي دوچرخـه سواري با رعايت معيارهاي مناسب مي توانـد در ايـن زمينه با توجه به شرايط مكاني، مناسب باشد. بنابراين اين پژوهش در راستاي اهـداف ذيـل صـورت گرفتـه است:

– شناخت و بررسـي مزايـاي اسـتفاده از دوچرخـه و دوچرخه سواري.

– شناخت موانع موجود در امر دوچرخه سواري.

– ارائه معيارهاي مناسب در جهت طراحي مسير هـاي دوچرخه سواري و طراحي پاركينگ هاي دوچرخه در مناطق مختلف.

– ارائه راهكار هاي مناسب در جهت توسـعه حمـل و نقل انسان گرا.

– انواع مسير هاي دوچرخه :

با توجه به اينكه مسير هـاي دوچرخـه از مسـير هـاي پياده رو و ماشين رو كاملا مجزا باشد و يا به صـورت تلفيقي استفاده گردد،متفـاوت مـي باشـدكه البتـه هـر مسيري داراي اندازه هاي خاصي مي باشـد كـه بـه آن پرداخته شده است.

– مسير های انحصاري ( Bicycle path ) :

اين مسير مستقل و مجزا از مسير سـاير وسـايل نقليـه موتوري مي باشد و صرفا براي تردد دوچرخـه ايجـاد مي شود. عرض آنها معمولا بين 2,4m تا 3,6m مـي باشد. و در مناطق تفريحي، پاركها و منـاطق خـارج از شهر كه محدوديت مكاني وجود ندارد و امكـان جـدا سازي ترددها فراهم است، احداث مي شوند.

– خط ويژه دوچرخه يـا مسـيرهاي نيمـه انحصـاري (Bicycle lane) :

درشـرايطي كـه حجـم تـردد دوچرخـه كـم و ايجـاد دوچرخه راه با محدوديت مكاني مواجه باشد. از ايـن مســيرها اســتفاده مــي كننــد. ايــن نــوع مســيرها در مجاورت و به موازات نوار سواره رو احداث مي شود و توسط موانع فيزيكي ماننـد اخـتلاف سـطح، جـدول گذاري وايجاد ديواره و… جدا مي گردند. عرض ايـن معابر معمولا بين 1,5m تا 1,8m مي باشد .

– مسيرهاي مختلط يا جانبي ( lane side out Wide ) :

اين نوع مسيرها به صورت مختلط براي تردد دوچرخه و وسايل نقليه موتوري طراحي مي شوند وعرض آنها، معمولا بين2,4m تـا2,6m مـي باشـد. ايـن مسـيرهاي اصلي از طريق كف سازي و علائم و تابلوهـاي جـدا كننده مشخص مي شوند .

– مسير هاي مشـترك پيـاده رو و دوچرخـه ( Shared road ) :

در مواردي كه حجم تـردد اتومبيلهـا نسـبت ظرفيـت عملي خيابان زياد باشد، يا عرض نوار سواره رو، اجازه ندهد تا يك نوار اضافي براي تردد دوچرخه سـوار را تامين كنيم و يا كاهش عرض سواره رو مقدور نباشد، استفاده مشترك عابر پياده و دوچرخـه سـوار رخ مـيدهد و بايد دقت داشت كه حجم تردد آن دو نسبت به فضاي تخصيص يافته كافي باشد. عـرض ايـن معـابر چيـزي در حـدود 1,5m تـا1,8m در صـورت امكـان است .

– معيارهاي مكان گزيني در جهت طراحي مسير هـاي دوچرخه سواري :

براي طراحي مسير هاي دوچرخه سـواري در منـاطق مختلف رعايـت اصـولي اسـتاندارد و مناسـب الزامـي است. از طرفي اين ضوابط در بسياري از مـوارد داراي وجوه مشترك مي باشندكه با كاربرد آنها در طراحي و احداث مسير هاي دوچرخه مي توان بـه نتـايج بهينـه
دست يافته وهمچنين به تبع آن زمينـه هـاي گسـترش استفاده از دوچرخه فراهم گـردد.ايمني،رعايـت شـيب طولي، پيوستگي، زيبايي،راحت بودن و… از موارد مهم مي باشد كه بطور مجزا به آن پرداخته شده است .

– ايمني مسير :

وضع ترافيكي وسايل نقليه موتوري و فشردگي آن در شهر به گونـه اي اسـت كـه دوچرخـه سـواران بـراي جلوگيري از صدمه ديدن كمتر با اين وسيله نقليه سفر مي كنند.همانگونه كه در يك سيستم فراگيـر حمـل و نقل عمومي شهري انسان گرا، بـراي مسـافران امكـان تبادل وسيله نقليه هنگام سفر از اتوبوس به متـرو و از خودرو شخصي به اتوبوس در بسياري از نقاط شهرها فراهم شده است، براي دوچرخـه سـواران نيـز برنامـه ريـــزي شـــرايط مشـــابه ضـــروري اســـت.

مهمتـرين نكتـه در برنامـه ريـزي هـاي مـرتبط بـا دوچرخه ودوچرخه سوار توجه به امنيـت آن اسـت و لازم است در هنگام طراحي وايجاد راه هـاي عبـوري مخصوص دوچرخه در شهرها به اين موضـوع توجـه خاص گردد. برقراري تدابير امنيتي، علاوه بر محافظت از جان دوچرخه سواران و يـا عـابران پيـاده، موجـب جذابيت سفر براي دوچرخه سـواران نيـز مـي گـردد.

از تداخل وبر خورد مسير هاي دوچرخـه و وسـايل نقليه موتوري تا حـد امكـان بايـد اجتنـاب كـرد و در محدوده هايي كه حجم تردد دوچرخه زياد است. بايـد سرعت وسايل نقليه موتوري تا حد ممكن پـايين نگـه داشت.

وضــعيت اعمــال مقــررات راهنمــايي و راننــدگي و احتمال برخـورد بـا وسـايل نقليـه موتـوري.( وزارت مسكن وشهرسازي )

مسيرها خصوصا مسير هـاي مشـترك بايـد طـوري باشند كه موتورسوران ودوچرخه سواران را از جهـت مسير آگـاه كننـد.در ايـن زمينـه علامتهـا و عكسـهاي مناسب در جاده مشخص مي كند كه دوچرخه سواران از كدام مسير حركت نمايند.

در مسيرها بايد فاصله دوچرخـه تـا اتومبيـل پـارك شـده در حـد اسـتاندار و مناسـب رعايـت گردنـد.

– پيوستگي مسير :

پيوستگي و ممتد بودن مسير حركت دوچرخه از لحاظ مرتبط كردن كاربري هاي متنوعي كه در سطح شهر ها به صورت پراكنده ايجاد شده است بسيار قابل اهميت مي باشد وموجب سهولت دسترسي ها براي دوچرخه سوار مي گردد.از طرفي مسـير هـاي پيوسـته موجـب افزايش ضريب ايمني مسـير و امنيـت خـاطر اسـتفاده كنندگان مي گردد.در نتيجـه رعايـت پيوسـتگي مسـير عامل مهمي براي گسترش دوچرخه سواري و افزايش تعداد دوچرخه سواران مـي باشـد كـه رعايـت آن در طراحي مسيرها از عوامل ضروري مي باشـد. در ادامـه
مبحث به مواردي از آن اشاره مي گردد.

• در طراحي شبكه بايد سعي شود مسير هايي ممتد و پيوسته، از خط مسـيرهاي مسـتقيم ايجـاد شـود. ايـن شبكه بايد از نقاط ثقل فعاليت هاي شهري به خارج از آن توسعه يابد. به عبارت ديگر كل شهر توسط شـبكه اي متـراكم از خـط سـير هـاي دوچرخـه بـه منـاطق مسكوني، كار، خريد و اوقات فراغـت مـرتبط شـود.
  
• اصل پيوستگي بر روي كامل بودن شبكه حمل ونقل مخصوص دوچرخه، اتصـال بـه ايسـتگاههاي وسـايل نقليه عمومي فراهم بودن پاركينگ و ايجـاد شـرايط و امكاناتي براي يافتن مسير مورد نظر دوچرخه سوار در طول مسير دوچرخه تاكيد دارد.
• شبكه يكپارچه دوچرخه سواري كه همه مبدا هـا را به همه مقصدها متصل مي كند، وتجهيزات وتاسيسات لازم براي تغيير وسيله نقليه (مثلا پاركينگ مخصـوص دوچرخه در ايستگاههاي اتوبوس و پايانـه هـا) در آن در نظر گرفته شده، از لوازم اصـلي توسـعه دوچرخـه
  سواري در شهرهاست. تاكيد مي شود كه براي توسـعه دوچرخه سـواري بايـد بـه شـبكه فكـر كننـد. ايجـاد مسيرهاي دوچرخه سواري پراكنده و فاقد يكپـارچگي اتلاف منابع است. زيرا، چنين مسيرهاي مورد اسـتفاده قرار نمي گيـرد.

– وضوح مسير :

• مسير هاي دوچرخه بـراي آگـاه سـاختن دوچرخـه سـواران از امكانـات پيرامـون مسـير بايـد از وضـوح و خوانايي بر خوردار باشـد و سـعي شـود، مسـير بـه صورت ممتد و مستقيم و در كوتاه ترين فاصله، مبدا و مقصد را به هم متصل سازد. از مسير هاي انحرافي كه
  سفر را زياد مي كند، بايد پرهيز كرد.
• معابر متقاطع عابر پياده كه به درستي تعريـف شـده باشند شلوغي ديد داشـته باشـند، بايـد درخـت هـاي بـزرگ و زيبـا در ميانـه داشـته باشـند، داراي تصـوير همجواري سازگار باشند و نور كافي نيز داشته باشند.
• فاصله ديد توقف براي دوچرخه در هر مكان وجود داشته باشد. در جدول شماره 1 معيار هاي مهـم ذكـر گرديده است
• مفهوم ديد شروع به حركت، بـه آن قسـمت طـولي مسير تردد اطلاق مي شود كه حق تقـدم آن مشـخص شده است و بايد شركت كننده در تردد كم اهميت تر، ديدي آزاد داشته باشـد، تـا از برخـورد هـاي متقـاطع جلـوگيري گـردد. در جـدول شـماره 2 ديـد لازم در
  شروع حركت براي دوچرخه سوار،در تاسيسات تـردد دوچرخه، در حالي كه خيابان را قطـع مـي كنـد ذكـر گرديده است.

– رعايت معيارها در مكـان هـاي تفريحـي، مسـير دوچرخه سواري :

امروزه بـا گسـترش روز افـزون جمعيـت و افـزايش خستگي هاي ناشي از زندگي در محيط هاي شـهري و در كنار آن به وجود آوردن پارك هـا و فضـا هـاي سبز در داخل شـهرها و حتـي در منـاطق خـاص در خارج از شـهرها، اسـتفاده از وسـايل ورزشـي را در چنين مكان هايي را وسعت بخشيده كـه خوشـبختانه توسط افراد ورزشكار و يا افراد ديگـر بـراي گـذران اوقات فراغت و تفريح مورد استفاده قرار مـي گيـرد.
استفاده از دوچرخه در اين مكان هاي تفريحي نيز بـه در زمان هاي مختلف از هفته استفاده مي گردد. البتـه نكته قابل توجه اين است كه در چنـين مكـان هـايي، نياز به مكان گزيني مسـير خاصـي اسـت كـه از هـر جهت مورد استفاده صحيح قرار گيرد.
در واقع دوچرخه به عنوان ابزاري براي گذران اوقات فراغت فعال و غيرفعال، به عنوان يـك وسـيله نقليـه درون شهري غير موتـوري در سـامانه حمـل و نقـل نـوين، و نيـز بـه عنـوان ابـزار يـك رشـته ورزشـي تخصصي و حرفه اي مطرح است. در اين زمينـه، بـه دليل وجود مشكلات متعدد حمل و نقـل و آلـودگي هاي مختلف زيست محيطي، نقش دوچرخه به عنوان يك ابزار حمـل و نقـل فعـال در كـاهش ترافيـك و
آلودگي هـوا داراي اهميتـي دوچنـدان اسـت.
در ذيل بـه برخـي از ويژگيهـاي مسـيرهاي تفريحـي دوچرخه در اطراف وخارج شهر اشاره مي گردد:

دوچرخه سواران معمولا تمايل دارند بـا هـم و در كنار يكديگر حركت كنند اين موضوع مخصوصـا در طراحي مسير هاي تفريحـي بايـد مـورد توجـه قـرار گيـرد. همچنـين امكـان دوچرخـه سـواري در كنـار يكـديگر بـه والـدين اجـازه مـي دهـد كـه درنحـوه دوچرخه راني فرزندان خردسال خود، كه در كنار آنها دوچرخه مي رانند را مراقبـت كننـد.

مسيرهاي دوچرخه فرا منطقه اي بايد بـدون وقفـه علامت گذاري شود. در اين مورد مي توان از شـماره حروف الفبا يا اسم ها استفاده كرد. شـبكه مسـيرهاي تفريحـي دوچرخـه بايـد در نقشـه اي خوانـا قابـل تشخيص و با توجه به اطلاعات تعيـين كننـده بـراي
اين نوع تردد، نشان داده شود.اين نقشه ها عـلاوه بـر اين شامل اطلاعات زير است:
شيب مسيرها، جاذبه هاي ويژه مسيرها، محدوده هـاي مـورد مناقشـه و بـر خـورد، طـرح هـاي ويـژه ماننـد نوارهـاي چنـد منظـوره، محـل پارگينـگ دوچرخـه مهمانســرا وامكانــات بيتوتــه كــردن بــراي دوچرخــه سواران، كارگاه تعميرات دوچرخه، اطـلاع رسـاني در مورد محل هاي سرويس دوچرخه مكاني آثار ديـدني، محل ايستگاههاي راه آهن بـراي بـارگيري دوچرخـه، محل هـاي كرايـه كـردن دوچرخـه و غيـره.

– جمع بندي و نتيجه گيري :

رشد روز افـزون شـهرها وجمعيـت شـهري، افـزايش استفاده از اتومبيل وآلودگي هـاي شـديد آب وهـوايي و تبعات آن در زندگي انسان امروزي مسائل پيچيده اي را به وجود آورده است كه چه بسا را هكارهاي آن در گذشـته بـه وفـور ديـده مـي شـود.از جملـه در مـورد
مشكلات حمل و نقـل و ترافيـك شـهري، مـي تـوان حمــل ونقــل انســان گــرا(پيــاده روي _ دوچرخــه سواري)را مورد توجه قـرار داده وبـا گسـترش مسـير هاي مناسب و اصولي در بافت مناطق مختلف شـهري و غير شهري، همچنين شهرك هاي جديد كه فضـاهاي بسياري براي طراحي مسير هـاي عبـور و مـرور را در خود دارند، موجبـات آسـودگي سـاكنين آن را فـراهم آورد. در اين رابطـه گسـترش مسـير هـاي دوچرخـه سواري و رعايت معيار هاي استاندارد براي توسعه آن مي تواند بسيار مفيد واقع گردد. با مطالعه ايـن عوامـل و معيارها در مشخص مي گردد كه از جمله معيار هاي مناسب در طراحي مسير هاي دوچرخه سواري؛ ايمني مسير،رعايت شيب طولي مسـير،راحت و آسـان بـودن مسير، پيوستگي مسـير، اقلـيم مسـير، زيبـايي مسـير ، وضوح مسير، سيستم اطلاع رسـاني،رعايت معيارهـاي مرتبط با مكان هاي تفريحي مسير و مكان يابي مناسب براي احداث پاركينگ دوچرخه مي باشد كه الزاما بايد با توجه به موقعيت مكاني و جغرافيـايي محـيط هـاي شهري يا غير شهري رعايت گردد. مشخص است كـه رعايت معيارهاي اشاره شده در طراحـي مسـير هـاي دوچرخه سواري و برنامه ريزي در جهـت بـر طـرف كردن موانع موجود در استفاده از دوچرخـه در محـيط هاي شـهري، موجـب افـزايش وگسـترش اسـتفاده از
دوچرخه و تشويق به امر دوچرخه سواري مي گـردد. رعايت اين عوامل در شهر اصفهان به عنوان شهري كه استفاده از دوچرخه درآن زياد بوده اسـت صـدق مـي كند و با توجه به رشد جمعيت و نيز علاقه مندي افراد به استفاده از دوچرخه، برنامه ريزي هـاي لازم را مـي طلبد. بنابراين لازم است با مطالعه و بررسي دقيق ايـن عوامل، مسير هاي مناسبي را بـراي دوچرخـه سـواري طراحي نموده تا استفاده از دوچرخه گسترش يافتـه و به تبع آن آلودگي هاي ناشي از سوخت هاي فسـيلي، ترافيك هاي سرسـام آور شـهري، مشـكلات حمـل و
نقل كاهش يابد زيرا تمام مكانيزهـاي شـهري سيسـتم وار به يكديگر مرتبط بـوده و طـرح هـاي كوچـك و مناسب مي تواند مزايا و سود منـديهاي بـزرگ و بـي شماري به همراه داشته باشد.

– راهكارها و پيشنهادات :

تبليغات و آموزش عمومي با استفاده از رسانه هاي گروهي در مورد مزاياي استفاده از دوچرخـه و تغييـر نگرش مردم به استفاده از دوچرخه.

بهره گيري از طرح ها والگوهاي كشور هاي ديگر با توجه به شرايط مكاني در داخل كشور.

تشكيل انجمن هـا وهيئـت هـاي تـرويج دوچرخـه سواري وحمايت همه جانبه از آنها.

آموزش دوچرخه سـواران، راننـدگان وسـايل نقليـه براي رعايت حـق تقـدم هـا وكليـه نكـات ايمنـي در مسيرها.

اصلاحات مناسب در شرايط وضوابط حمل و نقـل، قـوانين ترافيـك در جهـت افـزايش ايمنـي دوچرخـه سواران.

استفاده مناسب و صحيح از علامت هـا و تابلوهـاي مشخص كننده مسير هاي دوچرخه.

استفاده از فضاهاي سبز و درخـت كـاري در طـول مسير دوچرخه سواري يا بالعكس ايجـاد مسـير هـاي دوچرخه در كنار چشم اندازهاي زيبا و فضاهاي سبز.

گسترش پاركينگ هاي مناسب با رعايت معيارها، در طول مسير هاي دوچرخه سواري.

كاشت درخت، گياهان و ايجاد فضاي سـبز در بـين فضاهاي جدا كننده مسير هاي ماشين رو و مسير هاي دوچرخه به جاي جدا كننده هاي آهني و سيماني.

جامعه شناسي كاربردي، سال بيست و دوم، شماره پياپي (43)، شماره سوم، پاييز 1390