مقدمه
انسان، موجودی پیچیده و چندبعدی است و اين ابعاد به صورت معنادار و نظام مندی با يکديگر در ارتباط هستند. براساس اين آگاهی، دانشمندان مطالعات انسانی خود را تنها در بعد فیزيکی محدود نکردند و همزمان به کیفیت ابعاد ديگر از جمله بعد روانی توجه کردند و درباره آن پژوهش کردند .
همچنین، حرکت مهمترين نشانه حیات انسان است و زندگی بدون آن قابل تصور نیست. از دلایل اصلی شرکت در فعالیتهای جسمانی، دستیابی به سلامتی است. برای داشتن يك زندگی سالم، علاوه براينکه وضعیت بدنی و فیزيولوژيك مطلوب نیاز است، لازم است افراد از لحاظ روانی نیز دارای شرايط مساعدی باشند. امروزه، اهمیت شناخت مهارتهای روانی- حرکتی در ورزشکاران بسیار مورد توجه پژوهشگران علوم ورزشی است؛ زيرا، ارزيابی اين مهارتها در ورزشکاران از جنبه های آموزشی، غربالگری، استعداديابی و قهرمانی بسیار مهم است. يکی از قابلیتهای روانی- حرکتی که در ورزش ضروری است، < تشخیص يا تمايز حس حرکت > در ورزشکاران است . حس تشخیص حرکت به مجموعه اطلاعات حاصل از گیرنده های مکانیکی ( دوك عضلانی، اندام وتری گلژی، اجسام پاسینی و پايانه های عصبی آزاد ) حالت دينامیك گفته میشود . حس حرکت نقش برجسته ای در انجام بهینه مهارتهای ورزشی دارد و دارای سه مؤلفه است: الف- امکان درك حرکت اندام را برای ما فراهم میکند؛ ب- به ما اجازه درك، تنظیم و تولید نیروی عضلات و همچنین، درك تلاش ايجادشده حین تولید نیروی عضلانی را میدهد؛ ج- حس جهتيابی و درك وضعیت اندام را ايجاد میکند که در تنظیم زاويه مطلوب مفصل هنگام انجام تکالیف بسیار دخیل است. اجرای موفق بسیاری از مهارتهای ورزشی مانند مهارتهای پرتابی و نشانه گیری نیازمند تنظیم دقیق نیرو و زاويه دست است . درواقع، عوامل روانی- حرکتی بسیاری ازجمله حس حرکت در روند زندگی فعال مؤثر هستند و پرداختن به آنها اهمیت دارد . حس حرکت امکان درك ويژگیهای حرکت و اصلاح آن را براساس اهداف، نیازهای حرکتی و تکلیف فراهم میکند . يکی از عواملی که بر حس حرکت تأثیر میگذارد، احساس بینايی فرد است. در ورزش افراد با اختلال بینايی، اين حس مختل میشود و بر عملکرد افراد ازلحاظ جسمی و روانی تأثیر بسزايی دارد.

اصطلاح ( اختلال بینايی ) اصطلاحی جهانی است که برای وجود مشکلات بینايی به کار میرود که با استفاده از عینك نمیتوان آن را درمان کرد . همچنین، ازنظر قانونی، به شخصی که طبق نظر چشم پزشکی و بینايی سنجی ديدش کمتر از 10 درصد باشد، نابینا میگويند . يکی از فعالیتهای ورزشی مناسب برای افراد با اختلال بینايی شنا است که میتوانند درطول زندگی از آن لذت ببرند.
آثار مطلوب شنا و ورزشهای آبی بر آمادگی جسمانی و حس خوب بودن افراد ناتوان نشان داده شده است. علاوه بر اين، ورزشهای آبی به صورت عمومی و به عنوان يك فعالیت ورزشی- تفريحی برای کودکان بسیار توصیه شده است . افرادی که اختلال بینايی دارند، نیاز بیشتری به اطلاعات حس پیکری و دهلیزی برای حفظ تعادل دارند. معمولترين راهبرد مورداستفاده در اين افراد، استفاده از حسهای ديگر برای حفظ ثبات و هماهنگ کردن حرکات برای تنظیم وضعیت بدن در فضا است .
در اين بین، اندامهای الویتی که بخشی از سیستم دهلیزی به شمار می آيند، به هنگام شنا در زير آب برای جهت يابی بسیار مهم هستند . تقريباً تمام افراد با اختلال بینايی میتوانند شنا را فرابگیرند.
شنا برای اين افراد اهمیتی بیشتر از يك ورزش دارد. کودکان با اختلال بینايی ممکن است از حرکت بترسند و والدينشان اغلب نگرانند که فرزندانشان صدمه ببینند که اين موضوع باعث محدوديت بیشتر کودك در جست و جوی حرکتی و بازی بی قاعده طبیعی میشود. آب برای افراد با اختلال بینايی فضايی فراهم میکند که بتوانند بدون ترس از موانع حرکت کنند. آنها قادرند درون آب بدون داشتن همراه و بدون اينکه بترسند بازی کنند . برخی پژوهشها نشان داده اند که ورزشکاران با اختلال بینايی به صورت مؤثرتری از سیستمهای حسی- پیـکری و دهلـیزی نسبـت به گروههای همسان استفاده میکنند . همچنین، مطالعاتی وجود دارند که نشان میدهند افراد ورزشکار از حس حرکت بهتری نسبت به افراد غیرورزشکار برخوردارند .

شواهدی نیز وجود دارند که نشان میدهند تمرينات در آب و شنا موجب بهبود تعادل در جوامع انسانی مختلف خواهند شد. دراين راستا، خرمی مقدم و همکاران در پژوهشی با عنوان »تأثیر تمرينات شنای کرال سینه بر تعادل ايستای پسران دارای اختلال بینايی« دريافتند که تمرينات شنای کرال سینه بر بهبود تعادل ايستای پسران با اختلال بینايی تأثیر دارد. فرد نابینا از اولین و پرکاربردترين حس در انسان؛ يعنی بینايی محروم است. حسهای ديگر اطلاعات باارزشی را فراهم میکنند؛ اما اين حس بینايی است که مطمئن ترين و جزيی ترين اطلاعات را درباره محیط اطراف به سرعت دراختیار فرد قرار میدهد و نزديك به يك سوم پردازشهای مغز انسان را به خود اختصاص میدهد . اين افراد به ويژه کسانی که هرگز هیچگونه تحرك بصری دريافت نکرده اند، اغلب تعادل ضعیفی دارند و ازآنجايی که مؤلفه های موجود در حس حرکت مستقیماً بر تعادل اثر دارند، میتوان گفت که اين افراد حس حرکت ضعیفی دارند. تعادل ضعیف میتواند با افزايش خطر سقوط، اثری منفی بر فعالیتهای روزمره و مهارتهای ورزشی افراد با اختلال بینايی بگذارد . پژوهشهای مختلف نشان میدهند که حذف عامل بینايی باعث ضعف کنترل تعادل میشود؛ ازاين رو، نابینايان مشکلات دوچندانی در کنترل تعادل خواهند داشت ؛ بنابراين، مهم است که افراد با اختلالات بینايی برای بهبود تعادل، حس حرکت و افزايش تحمل ورزشی به فعالیتهای منظم بپردازند ؛ با توجه به اين مطلب، پژوهشی که تأثیر تمرينات شنا يا تمرين در آب را بر حس حرکت افراد با اختلال بینايی سنجید باشد، يافت نشد يا پژوهشگر در دستیابی به آن ناتوان بود. همچنین، با توجه به اينکه بینايی يکی از عناصر مهم در برقراری تعادل و بهبود حس حرکت افراد است و اين توانايی در افراد با اختلال بینايی با اشکال مواجه شده است، پژوهشگر به دنبال يافتن پاسخ برای اين سؤال بود که آيا با استفاده از آموزش و تمرين شنا میتوان ساير حسهای درگیر در حس حرکت را تحريك کرد و حس حرکت در اين افراد را بهبود داد؟

بحث و نتیجه گیری
نتايج پژوهش حاضر نشان داد که 10 هفته آموزش و تمرين شنای کرال سینه بر تعادل ايستای پسران نابینا تأثیر دارد. با نگاهی به مهارتهای آموزش داده شده در شنای کرال سینه که به عنوان تمرين شنا در پژوهش حاضر از آن استفاده شد، به مهارت هايی چون حرکت لاکپشت، حرکت ستاره و شناوری برمیخوريم و با دقت در وضعیت سر در هنگام اجرای اين حرکات درمی يابیم که سر از حالت عمودی به حالت افقی تغییر يافته است؛ حالتی که حداکثر تحريك اوتريکول را به همراه دارد؛ بنابراين، شايد بتوان گفت که تحريکات اين بخش از دستگاه دهلیزی گوش داخلی که يکی از سیستمهای درگیر در حس حرکت است، موجب بهبود حس حرکت میشود. علاوه بر اين مورد میتوان با درنظرگرفتن برخی ويژگیهای آب مانند فشار هیدروستاتیك و نیروی بیونسی و تأثیری که بر حس عمقی عضلات، مفاصل و پوست دارند، اين احتمال را داد که تقويت حس عمقی امکان بهبود حس حرکت را در پسران نابینا به وجود آورده است. همچنین، در توجیه علمی اين نتیجه گیری بايد نیم نگاهی به پروتکل تمرينی شنای کرال سینه بیفکنیم. درواقع، پس از آنکه آزمودنیها حرکات ايستايی مانند ستاره، شناوری و غیره را ياد گرفتند، نوبت به آموزش حرکاتی چون سُرخوردن، ضربه پا، دست و غیره رسید. فرايند آموزش همة اين حرکات به حرکت آزمودنی در آب و حفظ حالت
شناوری که يك حالت تعادلی محسوب میشود، نیاز دارد؛ بنابراين، از دیدگاه بايومکانیك میتوان اين انتظار را داشت که تلاش آزمودنی برای کنترل کردن گشتاورهای چرخشی که درحین حرکت از سمت آب به او وارد میشود، موجب شده است تا در بدن تسهیل کنترل عصبی- عضلانی لازم ايجاد شود و به پیروی از آن حس حرکت شرکت کنندگان در پژوهش افزايش يابد. افزون براين، همانطور که بیان شد، افقی بودن سر درحین انجام حرکات يادشده حداکثر تحريکات اوتريکول را به همراه دارد.
علاوه برآن، در اين مرحله که حرکت در آب وجود دارد، اوتريکول با همکاری ساکول به جهتيابی فرد در زير آب کمك میکند علاوه براين، مؤلفه های کنترل نیرو و تنظیم زاويه دست برتر به عنوان مهارت روانی حرکتی، دخیل در بیشتر تکالیف قلمداد میشوند. همه افراد به ويژه افراد با اختلال بینايی برای ايجاد تعامل موفق با محیط اطراف، نیازمند اتکا به حواس خود هستند؛ حین حرکت، حواس ويژه، امکان درك حرکات و خارج بدن را مهیا میکنند. شايان ذکر است که حس حرکت به تنهايی يك حس يا توانايی نیست؛ بلکه يك بخش اساسی از دستگاه کنترل حرکت است .

به طور کلی، نتايج اين پژوهش نشان داد که استفاده از آموزش و تمرين شنای کرال سینه برای بهبود حس حرکت پسران با اختلال بینايی مؤثر و مفید است. نیروی بیونسی، فشار هیدروستاتیك، دمای آب و شرايط اختلالی که در آب وجود دارد، شرايطی را به وجود می آورند تا تمامی سیستم های دخیل در حس حرکت برانگیخته شوند و بهبود يابند. همچنین، آب به دلیل ويژگیهای خاص خود همواره محیطی ايمن را برای افرادی که قادر به انجام تمرين در محیط خشکی نیستند، فراهم میکند. افراد کمبینا و نابینا همواره با خطر افتادن در محیط خشکی روبه رو هستند؛ بنابراين، استفاده از تمرينات در آب میتواند خطر افتادن و صدمات ناشی از آن را برای اين افراد برطرف کند. به نظر میرسد که اين نوع تمرينات بايد به عنوان بخشی از برنامه تمرينی و توانبخشی افراد ناتوان به ويژه افراد با اختلال بینايی، با برنامه ريزی درست، زيرنظر متخصص و در سطح کشور به کار گرفته شوند.
همچنین، پیشنهاد میشود که تأثیر تمرين در آب به ويژه آموزش و تمرين شنا بر ديگر متغیرهای روانی- حرکتی مانند خودکارآمدی، اعتمادبهنفس، خودپنداره، چابکی، توان و قدرت افراد نابینا و کمبینا بررسی شود .

رفتار حرکتی شماره ،34 زمستان 1397